Ludzka seksualność, choć w obecnych czasach jest tematem o którym (na szczęście!) mówi się coraz więcej i coraz częściej jest ona przedmiotem badań naukowych, wciąż jest sferą życia nie do końca poznaną i otoczoną tabu, zarówno w rodzinie jak i w społeczeństwie. Dzieje się tak za sprawą wychowania w poczuciu wstydu i zakłopotania, niskiego poziomu edukacji w tym zakresie i klimatu społeczno-kulturowego panującego w Polsce. W konsekwencji wiedza na temat życia erotycznego ogranicza się do technicznych informacji dotyczących praktycznej strony aktywności seksualnej. To jednak nie wszystko. Seksualność jest złożonym systemem procesów, które odbywają się na różnych poziomach i wpływają na wiele aspektów życia. W tym artykule postaramy się wyjaśnić kilka z nich.
Trzy wymiary, pięć warstw
Choć wiele osób z różnych względów próbuje polemizować z tym stwierdzeniem, specjaliści są zgodni, że człowiek jest istotą seksualną – seksualność dotyczy każdego i jest nieodłącznym elementem funkcjonowania człowieka i rozwoju jego tożsamości. Należy wyróżnić trzy wymiary życia seksualnego: biologiczny, psychiczny i społeczny (niektórzy do tego podziału dodają także wymiar duchowy). Wymiar biologiczny dotyczy procesów fizjologicznych, dojrzewania płciowego, uwarunkowań genetycznych, budowy narządów, gospodarki hormonalnej. Z perspektywy biologicznej seksualność wiąże się zatem z potrzebą seksualną i zaspokajaniem jej przez stosunek płciowy z partnerem/partnerką bądź przez masturbację oraz z odczuwaniem fizycznej przyjemności.
Drugi wymiar to wymiar psychiczny, mieszczący całą gamę emocji i odczuć związanych z przeżywaniem swojej seksualności, odczuwaniem przyjemności, podniecenia, ekscytacji i satysfakcji, a także chęcią eksploracji i zaciekawieniem własnym ciałem czy ciałem drugiego człowieka. To także różne myśli i przekonania związane z seksualnością człowieka oraz fantazje i wyobrażenia pojawiające się na różnych etapach życia. Mogą pojawić się też uczucia wstydu, lęku, czy zakłopotania odnośnie tematów dotyczących seksu. Wymiar psychiczny mieści także spostrzeganie własnego ciała oraz samoocenę.
Wymiar społeczny seksualności związany jest z funkcjonowaniem grupy społecznej, w której obowiązują pewne normy i reguły określające granice, zakazy. W społecznym wymiarze zawiera się określanie ról płciowych uznawanych za bardziej męskie lub bardziej kobiece.
Dzięki wyróżnieniu tych trzech wymiarów seksualności możemy dostrzec jej udział w różnych aspektach naszego życia.
Seligman, Rosenhan i Walker zaproponowali natomiast strukturalne ujęcie seksualności pozwalające na zrozumienie złożoności tej sfery oraz umiejscowienie i zrozumienie występujących zaburzeń seksualnych. W tym rozumieniu seksualność składa się z pięciu warstw, z których każda kolejna warstwa opiera się na warstwie niżej. Przyglądając się temu modelowi można zauważyć, że im niższa warstwa życia seksualnego, tym bardziej jest osadzona biologicznie, zatem mniej jest zależna od woli i mniej podlega modyfikacji przez leczenie czy terapię.
Tożsamość płciowa
Jako pierwszą, fundamentalną warstwę Seligman wyróżnił tożsamość płciową. Jest to podstawowa świadomość jednostki dotycząca jej przynależności do konkretnej płci, czyli to czy czuje się kobietą lub mężczyzną. Tożsamość płciowa jest stałą właściwością, nie będącą kwestią wyboru człowieka. Należy podkreślić, że utożsamianie się z którąś z płci nie musi być zgodne z budową anatomiczną. Bywa, że ktoś czuje się kobietą uwięzioną w ciele mężczyzny lub odwrotnie. Najczęstszym zaburzeniem występującym w tej warstwie jest zespół dezaprobaty płci, czyli transpłciowość.
Orientacja seksualna
Warstwą na wyższym poziomie jest orientacja seksualna, czyli ukierunkowanie popędu seksualnego. Orientacja seksualna nie jest zero-jedynkową kategorią, ale raczej można przedstawić ją na kontinuum (skala Kinseya) , na którego jednym końcu znajduje się hetero- a na drugim homoseksualność. Między jednym a drugim biegunem tej osi znajdują się pośrednie orientacje, które w zależności od natężenia uczuć do jednej z płci zbliżają się do któregoś z tych dwóch biegunów. Orientacja seksualna nie jest kwestią wyboru człowieka i nie podlega leczeniu. W USA od 1989 homoseksualizm przestał być uznawany za zaburzenie seksualne –a w Europie od 1991 roku – kiedy Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) usunęła to rozpoznanie z Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Zaburzeń.
Preferencje seksualne
Preferencje seksualne, dotyczą tego co nam się podoba jeśli chodzi o cechy partnera, jego wygląd, różne części ciała i sytuacje, które działają na nas pobudzająco. Każdy człowiek ma inny zestaw upodobań jeśli chodzi o seks i jest to naturalne. Idealną sytuacją jest kiedy trafiamy na partnera, który ma podobne zainteresowania lub zgadza się na realizację naszych preferencji. Zdarza się, że upodobania seksualne są niestandardowe i mogą wydawać się dziwne, ale są w porządku jeśli mieszczą się w normie partnerskiej, czyli są akceptowane przez obu partnerów i spełniają kilka innych warunków. Jeśli obiekt/zainteresowanie są niezbędnie konieczne do osiągnięcia podniecenia albo wykluczają udział ludzkiego partnera, jeśli dotyczą dziecka, jeśli szkodzą zdrowiu lub zakłócają porządek społeczny (dotyczy to np. miejsca sytuacji seksualnej), to możemy mówić o zaburzeniach dotyczących preferencji seksualnych.
Rola płciowa
Czwartą warstwą w modelu Seligmana jest rola płciowa, czyli to jaką publicznie manifestujemy płeć i co prezentujemy innym aby pokazać, że jesteśmy tej lub innej płci. Ten poziom seksualności jest dość mocno uwarunkowany społecznie i kulturowo, bo w kształtuje się w trakcie procesu socjalizacji, kiedy jako dzieci wzrastamy wśród stereotypów i oczekiwań społeczeństwa dotyczących naszego zachowania w obrębie schematu płci. Oznacza to tyle, że człowiek od dzieciństwa uczy się jak być kobietą lub mężczyzną. Obecnie przyjmuje się, że każdy człowiek ma wykształcony schemat płci psychologicznej, która jest zauważalna dla innych poprzez cechy i zachowania typowe dla mężczyzny czy kobiety, lub łączące cechy obojga (osoby androginiczne) albo nie mające żadnej z nich.
Realizacja seksualna
Ostatnią warstwą życia erotycznego jest realizacja seksualna, czyli aktywność seksualna człowieka w odpowiednim miejscu i odpowiednim czasie. W tej warstwie również mogą wystąpić zaburzenia, zarówno pochodzenia biologicznego np. związane z funkcjonowaniem hormonów, ale także o podłożu psychicznym, na które mają wpływ emocje, doświadczenia, przekonania, a także nawyki. Kompulsywne zachowania seksualne, czyli szkodliwe, wymykające się spod kontroli nawyki w sferze seksualnej, związane są z zaburzeniami właśnie w warstwie realizacji seksualnej. Owe niewłaściwe nawyki służą nie tylko zaspokajaniu potrzeb seksualnych, ale stają się sposobem na radzenie sobie z napięciem emocjonalnym.
Przyglądając się kolejnym warstwom życia seksualnego można zauważyć, iż najniżej leżące warstwy u podstaw tego modelu uwarunkowane są czynnikami biologicznymi, wrodzonymi i nie są kwestią wyboru człowieka. W kolejnych wyższych warstwach natomiast większy jest udział wychowania i naszych doświadczeń, które zbieramy na różnych etapach rozwoju. Zaburzenia w każdej z omówionych warstw najlepiej konsultować ze specjalistą seksuologiem. Z problemami, które dotyczą wyższych warstw życia seksualnego można sobie poradzić dzięki terapii seksuologicznej. Z kolei w zaburzeniach z niższych warstw, które są uwarunkowane biologicznie, często potrzebna jest także ingerencja medyczna.
Agnieszka Dobroczyńska