Trudno aktualnie znaleźć kogoś, kto w swoim życiu nie miałby do czynienia z sytuacją, w której jakaś osoba nazywana jest narcyzem. Jest to niejako efekt coraz większej popularyzacji psychologii oraz powierzchownego rozumienia problemu zaburzeń osobowości. “Narcyz” jest bowiem zazwyczaj używany jako epitet wobec osób, które w jakiś sposób nas skrzywdziły. Jednak nie każde toksyczne zachowanie oznacza, że mamy do czynienia z osobą narcystyczną. Czym więc jest narcyzm?
Narcyz — kto to jest?
Potocznie mianem narcyzmu nazywa się cechę osobowości, charakteryzującą się skupieniem na samym sobie powiązanym z brakiem krytycyzmu na temat własnych zachowań. Słownik Języka Polskiego PWN definiuje narcyzm jako “bezkrytyczny stosunek do siebie”. Należy tutaj zaznaczyć, że w tym sensie każdy z nas posiada jakiś poziom narcyzmu jako mechanizmu samozachowawczego. Różne osoby mogą mieć mniej lub więcej cech narcystycznych — występują one zarówno u klinicznie zdrowych osób, jak i u osób z innymi zaburzeniami (na przykład przy osobowości typu borderline).
Jednak narcyzm to też sklasyfikowane psychiatrycznie zaburzenie osobowości, definiowane skrótowo przez klasyfikację zaburzeń psychiatrycznych DSM-V jako “schemat zachowań składający się z wielkościowości, potrzeby podziwu i braku empatii” (i to w tym znaczeniu będzie to słowo używane przez resztę artykułu). Wśród specjalistów mają miejsce spory na temat szczegółowej definicji narcystycznego zaburzenia osobowości i szczegółowych cech charakteryzujących osobę z tym zaburzeniem, niemniej poniżej przedstawimy najbardziej typowe cechy takiej osoby, często będące elementem obrazu klinicznego.
Jak rozpoznać narcyza?
Używając kryteriów diagnostycznych z DSM-V możemy określić narcyza jako osobę:
- posiadającą wyjątkowe poczucie własnej ważności (np. przesadza, opowiadając o swoich osiągnięciach i talentach, oczekuje, że zostanie uznany za wybitnego bez odpowiednich osiągnięć);
- zajętą fantazjami o nieograniczonym sukcesie, władzy, błyskotliwości, atrakcyjności lub idealnej miłości;
- wierzącą, że jest “wyjątkowa” i może być zrozumiana tylko przez innych wyjątkowych lub wysoko postawionych ludzi (lub instytucje);
- wymagającą nadmiernej adoracji;
- posiadającą poczucie przywileju (czyli nierealne oczekiwania dotyczące szczególnie korzystnego traktowania lub automatycznego spełnienia swoich oczekiwań);
- wykorzystującą innych ludzi, aby osiągnąć swoje własne cele;
- której brakuje empatii: nie jest skłonny rozpoznawać ani utożsamiać się z uczuciami i potrzebami innych;
- która często odczuwa zazdrość wobec innych lub wierzy, że inni odczuwają zazdrość wobec niego lub niej;
- która wykazuje aroganckie, wyniosłe zachowania lub postawy (często mogą również dokonywać projekcji, czyli oskarżać innych o te cechy).
Pamiętajmy, że pod narcystyczną obroną (poczuciem własnej wspaniałości) zazwyczaj ukrywa się osoba nienawidząca siebie w tak dużym stopniu, że zostaje to wyparte przez jej świadomość. Jej poczucie własnego “ja”, prawdopodobnie z powodu wczesnych traum, nie miało okazji się odpowiednio ukształtować, stąd “nadrabianie” powierzchownym poczuciem wyjątkowości. Bardziej intuicyjne osoby, czy też “zaprawione w bojach” z narcyzami, są w stanie wyczuć ową pustkę pod pozornie charyzmatyczną i pewną siebie zasłoną.
Jak możesz czuć się w związku lub kontaktach z narcyzem?
Oprócz wspomnianego poczucia pustki, które możesz wyczuwać od narcyza, relacje z taką osobą zazwyczaj charakteryzuje określony schemat zachowań w związku.
Love-bombing
To określenie na “bombardowanie miłością” — strategię przyciągania do siebie osób partnerskich przez narcyzów (oraz przez sekty!). Polega ona na niesamowicie intensywnym wyrażaniu pozytywnych uczuć, chwaleniu i traktowaniu przez narcyza tak, jakby było się najwspanialszą osobą na świecie. Oczywiście — takie zachowanie w pewnej mierze jest normalne w początkowym etapie zakochania, ale love-bombing różni się od niego tym, że narcyz zaczyna go uskuteczniać nawet i w pierwszym tygodniu znajomości, czy na pierwszej randce. Często również ta strategia jest stosowana w momencie, w którym narcyz boi się utraty znajomości, czy jako sposób na łagodzenie konfliktów. Niestety, łatwo go pomylić z autentycznym entuzjazmem na przykład osób neuroróżnorodnych, ale uważności i wiedzy na ten temat nigdy za wiele!
Dwuznaczne komplementy
Narcyz będzie szukał w każdym momencie okazji, żeby nas zdominować i “sprowadzić do parteru”. Często może to robić poprzez dwuznaczne komplementy, czyli takie, które na raz nas chwalą i obrażają, na przykład: “ładna sukienka, kupiłaś ją w lumpie?” (jest to metoda zwana neggingiem, polegająca na łączeniu komplementów i przytyków, często niestety uczona przez różnorodne toksyczne “szkoły podrywu”). Takie komplementy prowadzą do stanu dysonansu poznawczego — kluczowego w relacjach narcystycznych — i sprawiają, że łatwiej manipulować naszym skołowanym umysłem.
Kontrola
Z czasem narcyz może zacząć zachowywać się w sposób kontrolujący, sprawdzać nasze kontakty z innymi ludźmi, mówić nam, co powinniśmy robić, co jeść, w co się ubierać. Przestajemy być dla niego/niej osobą partnerską, a stajemy się swoistym “projektem”.
Ciepło-zimno
Zmienność emocjonalna nie musi wynikać z narcyzmu, ale osoby znajdujące się w toksycznej relacji z narcyzem często doświadczają tego, że dosłownie tego samego dnia może być wobec nich kompletnie zdystansowany, czy nawet je obrażać, aby za parę godzin nazywać je najukochańszą osobą pod słońcem, i na odwrót.
Gaslighting
Gaslighting to określenie na sytuację, w której ktoś próbuje zaprzeczyć naszej percepcji czy odczuciom i wmówić nam, że to, czego doświadczyliśmy, nie miało miejsca. Często w ten sposób narcyzi zaprzeczają własnym słowom i czynom, wmawiając drugiej stronie przewrażliwienie, przywidzenia lub zaburzenia psychiczne.
Hoovering
Hoovering to próba ponownego wejścia w relację po wcześniejszym zerwaniu czy zdystansowaniu się. Powrót do byłej czy byłego nie jest sam w sobie hooveringiem, ale narcyz będzie przekraczał wiele osobistych granic (co samo w sobie jest “objawem” relacji narcystycznej), aby swój cel osiągnąć i może stosować w tym celu podane powyżej metody — powtarzać love-bombing, zaprzeczać własnemu zachowaniu czy je racjonalizować, i tak dalej.
Czy narcyz może się zmienić?
Jak łatwo domyślić się z powyższego opisu, cechy i tendencje osoby z narcystycznym zaburzeniem mogą być wyjątkowo oporne wobec procesu terapeutycznego i przede wszystkim — z powodu wypierania swoich toksycznych zachowań takie osoby rzadko na terapię trafiają. Pomimo tego możliwe jest zmniejszenie objawów w zaburzeniu narcystycznym, szczególnie jeśli taka osoba jest w terapii skoncentrowanej na procesie przeniesienia wobec terapeuty — w takiej terapii narcyz może dostrzec, jak projektuje swoje odczucia i przekonania na terapeutę. Zamiast jednak liczyć na “poprawę” narcystycznego partnera/ki warto zadbać przede wszystkim o siebie.
Jak zadbać o siebie w relacji z narcyzem?
Jeśli nasza najbliższa osoba nie jest w stanie przyjąć do wiadomości, że wymaga pomocy, a jej zachowania są toksyczne i nas krzywdzą — w takiej sytuacji najlepiej zakończyć związek. W przypadku kończenia związku z narcyzem istotne jest całkowite odcięcie się od takiej osoby, aby nie dawać jej “paliwa” (tak zwane narcissistic supply) swojej uwagi, która dla narcyza jest jak narkotyk. Już w trakcie trwania relacji dystans emocjonalny i reagowania w jak najbardziej oszczędny sposób może być dla nas pomocne, jednak pamiętajmy, że takie zachowanie może rozjuszyć osobę narcystyczną, która nagle zostaje odcięta od tak uwielbianej przez nią uwagi.
Relacja z osobą narcystyczną to — nie bójmy się tego powiedzieć — traumatyczne doświadczenie. Jeśli taka osoba nie jest samoświadoma i nie stara się nad sobą pracować, powinniśmy jak najszybciej odciąć się od niej dla własnego bezpieczeństwa. Bądźmy również ostrożni w przypadku zapewnień narcyza o pracy nad sobą — pamiętajmy, że są oni świetnymi manipulatorami. Jeśli nie widzimy dowodów na ich słowa w naszej codzienności, to powinniśmy spriorytetyzować relację, która — nie tylko w przypadku relacji z narcyzem — powinna być dla nas najważniejsza: relację z samym sobą.