Świadoma zgoda jest podstawowym aspektem zdrowej seksualności, a jej zrozumienie ma kluczowe znaczenie dla wspierania pozytywnych i pełnych szacunku relacji. Model zdrowej seksualności WHO podkreśla znaczenie szacunku, bezpieczeństwa i komunikacji w relacjach seksualnych. Świadoma zgoda doskonale się w niego wpisuje, a promując ją, wspieramy pozytywne i oparte na konsensusie podejście do intymnych interakcji. Jest to jednak temat, wokół którego narosło wiele kontrowersji, szczególnie w zakresie sposobu wyrażania zgody.
Czym jest świadoma zgoda?
Świadoma zgoda odnosi się do dobrowolnego przyzwolenia na zaangażowanie się w określoną aktywność seksualną, dokonanego przez osobę w pełni poinformowaną o potencjalnym ryzyku, korzyściach i konsekwencjach. Oznacza to, że wszystkie zaangażowane strony są świadome i zgadzają się uczestniczyć w danej sytuacji dobrowolnie i bez przymusu. Jak zwykle „diabeł tkwi w szczegółach”. Czy osoba znajdująca się pod wpływem alkoholu lub narkotyków może wyrazić świadomą zgodę? Czy zgoda musi zostać wyrażona werbalnie? Czy osoby z określonymi niepełnosprawnościami (niepełnosprawnością intelektualną, schizofrenią) są w stanie wyrazić świadomą zgodę? Czy świadoma zgoda wystarczy, czy powinna ona także być entuzjastyczna? Jak ważny jest element braku przymusu i ryzyka w kontekście oceny, czy coś jest świadomą zgodą lub nadużyciem? Czy na przykład, gdy występuje relacja hierarchiczna (nauczyciel-student, szef firmy-sekretarka) możemy w ogóle mówić o możliwości udzielenia świadomej zgody, czy brak równości w relacji automatycznie to uniemożliwia? Przyjrzyjmy się odpowiedziom na te pytania.
Istotność entuzjastycznej zgody
Entuzjastyczna zgoda wykracza poza prostą umowę między dwiema stronami. Wiąże się z afirmatywną i radosną chęcią zaangażowania się w daną aktywność. Utwierdza w przekonaniu, że wszystkie strony są nie tylko świadome, ale także żywo zainteresowane uczestniczeniem w konkretnej sytuacji o charakterze seksualnym, co sprzyja bardziej pozytywnej i przyjemnej atmosferze.
W tym miejscu warto zaznaczyć, że u różnych osób entuzjastyczna zgoda może przejawiać się na rozmaite sposoby. Na przykład osoba, która doświadczyła traum seksualnych, ale po latach bez seksu chce podjąć taką aktywność, może wyrazić zgodę w sposób, który na pierwszy rzut oka nie sprawia wrażenia entuzjastycznego. Oprócz entuzjazmu czy podniecenia może pojawiać się u niej jednocześnie też wiele innych emocji związanych z wcześniejszymi przeżyciami. Osoby znajdujące się na spektrum autyzmu czy aseksualności mogą sprawiać wrażenie mało zainteresowanych seksem, pomimo ich afirmatywnej deklaracji — problem ten poruszają osoby krytykujące pojęcie entuzjastycznej zgody. Dlatego też niezwykle istotna jest empatia obydwu stron i sprawdzanie stanu emocjonalnego osoby partnerskiej. Pamiętajmy, aby upewnić się, że druga osoba czuje się komfortowo (nie bójmy się o to dopytać) i że wyraziła ona werbalnie jednoznaczną chęć uprawiania seksu. Zapytanie „czy chcesz się kochać?” może niektórym wydawać się „zabójcą nastroju”, ale jest fundamentem bezpieczeństwa.
Entuzjastyczna zgoda może mieć znaczenie dla zdrowej seksualności, ze względu na przemoc seksualną, której przez setki lat doświadczały kobiety w patriarchalnym systemie. Pierwotnie kobieta, a w związku z tym też jej seksualność, była traktowana jak własność mężczyzny. Następnie uznano współżycie za „obowiązek małżeński”, czyli ciche przyzwolenie na seks, który nie musi być przyjemny i na który niekoniecznie ma się chęć. Dlatego też dbanie o to, aby zgoda była entuzjastyczna i dawanie przestrzeni na odmowę, mogą być ważnymi sposobami wyrównującymi relacje pomiędzy partnerami. Na pewno zwiększą poczucie bezpieczeństwa, a tym samym pozwolą intymności rozkwitnąć na dobre. Jeśli jedna osoba z własnej nieprzymuszonej woli chce zaangażować się w aktywność wyłącznie dla przyjemności drugiej, najważniejsza staje się otwarta komunikacja i negocjacje, a także bezpieczna, wolna od manipulacji i nacisków atmosfera. Kluczowe jest znalezienie płaszczyzny wzajemnego zrozumienia oraz zapewnienie komfortu i zgody wszystkich zaangażowanych stron.
Wątpliwości i wyzwania związane ze świadomą zgodą
Kiedy wchodzimy w szczegóły dotyczące tego, co jest świadomą zgodą na zachowania seksualne, naturalnie mogą pojawić się wątpliwości. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji związanych z alkoholem lub gdy jedna ze stron śpi. Kiedy na pewno nie można uznać, że świadoma zgoda została udzielona? Wtedy, gdy osoba:
- jest ubezwłasnowolniona;
- jest otumaniona przez przyjmowane substancje (alkohol, narkotyki, leki);
- jest nieprzytomna;
- śpi.
Szczera komunikacja i trzeźwość umysłu są niezbędne dla praktyki bezpiecznej i świadomej seksualności.
Czy seks osobą o wyższej pozycji w hierarchii społecznej łamie zasadę świadomej zgody?
Wpływ struktur hierarchicznych i dynamiki władzy na kwestię świadomej zgody jest zjawiskiem złożonym i wieloaspektowym, stąd też nie da się jednoznacznie odpowiedzieć na tak sformułowane pytanie. Struktury hierarchiczne, zarówno w kontekście społecznym, instytucjonalnym, jak i interpersonalnym, mogą znacząco wpływać na dynamikę zgody. Nierównowaga sił nieodłącznie związana z tymi strukturami może stwarzać sytuacje, w których jednostki czują się naciskane lub zmuszane do angażowania się w czynności seksualne wbrew ich woli. Kiedy potencjalną konsekwencją odmowy jest pogorszenie sytuacji zawodowej, społecznej czy ekonomicznej, nie można mówić o w pełni świadomej zgodzie. Konsensualność w swojej istocie wymaga prawdziwego i dobrowolnego porozumienia, ale gdy istnieją różnice w zakresie władzy, zdolność do swobodnego wyrażenia zgody lub odmowy może być ograniczona. Osoby sprawujące władzę, czy to ze względu na wiek, status społeczny czy role zawodowe, mogą wykorzystywać swoje wpływy do manipulowania lub wykorzystywania osób o mniejszych wpływach. Ta dynamika może prowadzić do braku sprawczości osoby znajdującej się niżej w hierarchii, utrudniając jej wyznaczanie stosownych granic lub zakomunikowanie wprost swoich pragnień. Rozpoznanie tej nierównowagi i jasne określenie granic w tego typu relacjach ma ogromne znaczenie dla wspierania kultury entuzjastycznej, świadomej zgody, w której wszystkie osoby mogą angażować się w czynności seksualne na równych warunkach i z wzajemnym szacunkiem.
Jak naturalnie wyrazić zgodę?
Trapi Cię obawa o to, czy Wasze relacje po wprowadzeniu do nich elementu świadomej zgody będą nadal spontaniczne, a atmosfera „nie zdechnie”? Musisz wiedzieć, że zgoda na seks zaczyna się znacznie wcześniej niż właściwa sytuacja, w której trzeba będzie jej udzielić. Podstawą pozytywnego doświadczenia seksualnego jest wcześniejsze ustalenie granic i otwarta komunikacja. Pomocny jest też język ciała, który tworzy kontekst do zapytania, np. „czy to oznacza, że zaraz widzimy się w łóżku?”. Wiele par obawia się, że zapytanie o to, czy jakieś zachowanie jest dla drugiej strony akceptowane, zabije atmosferę. Jednak, zarówno pytanie o to, czy coś sprawia drugiej stronie przyjemność lub, czy ma na coś chęć, jak i też komunikowanie tejże chęci lub jej braku, może stać się dla nas naturalne wraz z praktyką — tak jak każda inna często powtarzana czynność.
Czy zgoda na seks jest odwoływalna?
Tak, zgoda może zostać cofnięta w dowolnym momencie aktywności seksualnej przez każdą z zaangażowanych stron. Jasna komunikacja jest tutaj kluczowa, a osoby znajdujące się w intymnej zażyłości mają prawo wycofać swoją zgodę zawsze, jeśli czują się niekomfortowo lub gdy po prostu zmienią zdanie. Wyzwaniem mogą być nieporozumienia lub przypadki, gdy ktoś odmawia nam czegoś, na co bardzo mamy ochotę. Ważne jednak jest, aby uszanować w takiej sytuacji decyzję, otwarcie komunikować się o swoich uczuciach i zapewnić dobre samopoczucie emocjonalne wszystkim zaangażowanym stronom. Gdy jedna z osób podejmuje decyzję, aby wycofać się z czegoś lub nie angażować się w coś, powinno to być ZAWSZE uszanowane. Nie możemy też zakładać z góry, bez wcześniejszej rozmowy na ten temat, że ktoś lubi jakiś rodzaj zachowania seksualnego, tylko dlatego, że nam sprawia ono przyjemność lub dlatego, że poprzednie osoby, z którymi uprawialiśmy seks, to lubiły. Każdy człowiek jest inny i w różnych sytuacjach różne rzeczy mogą sprawiać nam przyjemność lub cierpienie.
Przepisy prawne w Polsce dotyczące zgody
W Polsce wiek wyrażenia zgody wynosi 15 lat. Ramy prawne podkreślają znaczenie dobrowolnej zgody i wzajemnego szacunku w relacjach seksualnych. Choć to normalne, że nastolatki mogą wykazywać zainteresowanie seksem, to nie oznacza to, że osoby dorosłe powinny wykorzystywać tę ciekawość pod rozmaitymi pretekstami. Niezależnie od kontekstu zachowania czy nawet wyglądu, osoby poniżej 15 roku życia są chronione nienaruszalnymi normami prawnymi i żaden argument nie zmienia zasad istnienia tych przepisów. Zrozumienie i przestrzeganie tych przepisów ma zasadnicze znaczenie dla wspierania zdrowego i bezpiecznego środowiska dla rozwoju dziecka. Oznacza to, że jakiekolwiek czynności seksualne, wysyłanie nagich zdjęć, proszenie o nie lub sexting z osobą poniżej 15 roku życia są w Polsce nielegalne i karane prawnie.
Świadoma zgoda jest kamieniem węgielnym zdrowej seksualności, promującym szacunek, komunikację i pozytywne doświadczenia. Zrozumienie jej niuansów, konsekwencji prawnych i włączenie entuzjastycznej zgody do intymnych relacji może przyczynić się do satysfakcjonującego i bezpiecznego środowiska seksualnego. Dlatego warto zawsze priorytetowo traktować komunikację, szanować granice, oraz wspierać atmosferę otwartości i zaufania.
Adrian Sztobryn
Na Rozdrożu 